Definicja przemocy
Przemoc w rodzinie to jednorazowe lub powtarzające się działanie lub zaniechanie działania naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.
Powyższa definicja wskazuje 4 cechy charakterystyczne dla zjawiska przemocy w rodzinie:
- Intencjonalność: przemoc jest zamierzonym działaniem i ma na celu kontrolowanie oraz podporządkowanie osoby doznającej przemocy.
- Nierównowaga sił: jedna ze stron ma przewagę nad drugą (przewaga fizyczna, psychiczna, finansowa).
- Naruszenie praw i dóbr osobistych: osoba stosująca przemoc, wykorzystując przewagę siły (nie tylko fizycznej), narusza podstawowe prawa drugiej osoby (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku).
- Doświadczanie cierpienia i bólu: osoba stosująca przemoc naraża zdrowie i życie drugiej osoby na poważne szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że osoba doznająca przemocy ma mniejszą zdolność do samoobrony.
Formy przemocy
- Przemoc fizyczna to celowe użycie siły fizycznej, które powoduje lub z dużym prawdopodobieństwem może spowodować uszczerbek na zdrowiu bądź zagrażać życiu. Przemoc fizyczna może się przejawiać w: popychaniu, odpychaniu, obezwładnianiu, przytrzymywaniu, policzkowaniu, szczypaniu, kopaniu, duszeniu, biciu otwartą ręką i pięściami, biciu przedmiotami, rzucaniu w kogoś przedmiotami, parzeniu itp.
- Przemoc psychiczna to działania, które powodują lub z dużym prawdopodobieństwem mogą spowodować krzywdy zdrowotne, fizyczne, psychiczne, moralne lub społeczne. Przemoc psychiczna może się przejawiać w: używaniu wulgarnych, poniżających lub zawstydzających słów, wyśmiewaniu cech, poglądów, przekonań, pochodzenia czy religii, nieustannej krytyce, ograniczaniu kontaktów z rodziną i znajomymi, wmawianiu choroby psychicznej, ograniczaniu wolności, snu czy pożywienia, nakazywaniu i zakazywaniu, stosowaniu gróźb itp. Przemoc psychiczna towarzyszy wszelkim innym formom przemocy.
- Przemoc seksualna to zmuszanie do określonych zachowań i kontaktów seksualnych (gwałt, zmuszanie do oglądania lub nagrywania filmów bądź zdjęć pornograficznych, zmuszanie do nieakceptowanych form kontaktów seksualnych, zmuszanie do aktywności seksualnej z innymi osobami itp.).
- Przemoc ekonomiczna to odmawianie lub ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych lub odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie bądź ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych potrzeb materialnych rodziny, ale również niszczenie przedmiotów itp.
- Zaniedbanie to naruszenie obowiązku do opieki ze strony osób bliskich, ograniczanie lub pozbawianie środków na utrzymanie, pozbawianie jedzenia, ubrania, schronienia, brak pomocy w chorobie, nie udzielenie pomocy, uniemożliwianie dostępu do miejsc zaspokojenia podstawowych potrzeb: mieszkania, kuchni, łazienki, łóżka, itp.
Cykl przemocy w rodzinie
Oznacza pewien cyklicznie powtarzający się ciąg zdarzeń. Zdarzenia te to narastanie napięcia, gwałtowna przemoc i miodowy miesiąc. Przedstawiane są one jako ciąg trzech faz następujących po sobie:
- Faza narastania napięcia oraz agresji sprawcy. Każdy drobiazg wywołuje irytację osoby stosującej przemoc, najmniejsza rzecz jest powodem do awantury, sprawca staje się coraz bardziej niebezpieczny, prowokuje kłótnie. Osoba doświadczająca tego stanu stara się opanować sytuację i oddalić zagrożenie. Czasem, nie mogąc wytrzymać napięcia, sama prowokuje spięcie, by wreszcie mieć to za sobą. Następuje wówczas druga faza – gwałtownej przemocy.
- Faza gwałtownej przemocy. Z mało istotnych powodów dochodzi do ataku agresji i rozładowania złości. Osoba doświadczająca przemocy doznaje zranień fizycznych i psychicznych, znajduje się w stanie szoku. Stara się uspokoić sprawcę i ochronić siebie. Odczuwa przerażenie, złość, bezradność, wstyd, traci ochotę do życia.
- Faza „miodowego miesiąca”. Tutaj wszystko się zmienia. Gdy partner wyładował już swoją złość i zaczyna sobie zdawać sprawę ze swoich czynów, zmienia zachowanie. Tłumaczy się i usprawiedliwia, ma poczucie winy, okazuje skruchę, przeprasza, obiecuje poprawę, zaczyna okazywać ciepło i miłość, przynosi prezenty. Ofiara zaczyna wierzyć w zmianę oraz w to, że przemoc była jedynie incydentem. W tej fazie osoby doświadczające przemocy najczęściej decydują się na wycofanie skargi na sprawcę. Jednak wkrótce znów zaczyna się faza narastania napięcia i wszystko się powtarza. Z biegiem czasu skraca się długość „miodowego miesiąca”, wydłuża się czas trwania faz poprzednich, a ich dotkliwość jest coraz silniejsza.
Przemoc wobec dzieci
Oprócz ogólnej definicji przemocy w rodzinie posługujemy się także definicją krzywdzenia dziecka, która mówi, iż Krzywdzenie dziecka to każde działanie lub bezczynność jednostek, instytucji lub społeczeństwa jako całości i każdy rezultat takiego działania lub bezczynności, który deprawuje równe prawa i swobody dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój. Definicja ta wskazuje na kilka aspektów zjawiska krzywdzenia dzieci:
- Pokazuje, iż sprawcami krzywdzenia mogą być zarówno osoby (np. matka, ojciec), jak instytucje (np. dom dziecka, szkoła), czy nawet społeczeństwo jako całość (a więc np. obowiązujący system prawny, czy system opieki i pomocy dziecku);
- Odróżnia działanie od jego efektów nie podnosząc kwestii intencjonalności „aktu krzywdzenia” oraz odczuwania krzywdy przez ofiarę – wskazując, że postępowanie, które obiektywnie postrzegać możemy jako krzywdzące, nie musi za takie być uważane zarówno przez sprawcę, jak i ofiarę, a swoistym punktem odniesienia jest tu ogólna kategoria „równych praw i swobód dzieci” oraz „optymalnego rozwoju dziecka”;
- Wskazuje na aktywny oraz bierny wymiar zjawiska – przykładowo, dziecko traktować można jako krzywdzone zarówno w danym momencie – gdy jest przedmiotem aktu przemocy, jak również później – gdy nie są wobec tego dziecka podejmowane niezbędne działania, np. o charakterze terapeutycznym czy profilaktycznym.
Formy przemocy wobec dziecka
- Przemoc fizyczna to wszelkie celowe, intencjonalne działania wobec dziecka powodujące urazy na jego ciele np.: bicie, szarpanie, popychanie, rzucanie przedmiotami, itp. Przemocą będzie również bicie dziecka „dla jego dobra”, „żeby się lepiej uczył”, „żeby się słuchał”, „żeby posprzątał”. To znaczy, że nawet, jeśli za zadaniem bólu kryje się intencja wsparcia lub przyspieszenia rozwoju dziecka mamy do czynienia z przemocą (istnieją bardziej skuteczne, nie krzywdzące metody, niż np. bicie, do zachęcenia dziecka by sprzątnęło pokój).
- Przemoc emocjonalna to intencjonalne, nie zawierające aktów przemocy fizycznej zachowania dorosłych wobec dzieci, które powodują znaczące obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka np.: wyzwiska, groźby, szantaż, straszenie, emocjonalne odrzucenie, nadmierne wymagania nieadekwatne do wieku i możliwości dziecka, niszczenie ważnych dla niego rzeczy lub zwierząt, nieposzanowanie granic prywatności, itp. Szczególnie trwałe ślady pozostawia po sobie przemoc ze strony osób ważnych dla rozwoju dziecka, zwłaszcza rodziców. O ile dzieci dość szybko zdają sobie sprawę z odrębności fizycznej od rodziców, o tyle emocjonalnie są z nimi tożsame przez wiele lat. Krzywda płynąca z ich strony ma więc wielki wpływ na utrudnione formowanie się jego relacji z innymi ludźmi, obrazu siebie i wreszcie osobowości.
- Wykorzystanie seksualne to każde zachowanie osoby starszej i silniejszej, które prowadzi do jej seksualnego podniecenia i zaspokojenia kosztem dziecka np.: ekshibicjonizm, uwodzenie, świadome czynienie dziecka świadkiem aktów płciowych, zachęcanie do rozbierania się i do oglądania pornografii, dotykanie miejsc intymnych lub zachęcanie do dotykania sprawcy, różne formy stosunku seksualnego, itp.
- Zaniedbywanie to niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka zarówno fizycznych, takich jak właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja, jak i psychicznych jak poczucie bezpieczeństwa, doświadczania miłości i troski. Dziecko zaniedbywane nie odbierając od ważnych dla siebie ludzi dostatecznej ilości sygnałów o ważności swoich potrzeb uczy się, że nie jest ważne i cenne. W ślad za tym mogą iść dwojakie strategie zaradcze: wiara, że tak jest naprawdę i stopniowe wycofywanie się z wszelkiej aktywności lub uciążliwa dla otoczenia walka o dostrzeżenie (tzw. „lepkość”, agresywność lub „dziwność”).
Charakterystyka dziecka krzywdzonego
Fizyczne symptomy krzywdzenia to ślady na ciele dziecka powstałe głównie w wyniku przemocy fizycznej, seksualnej oraz zaniedbywania. Często trudne jest ustalenie, czy uraz jest wynikiem wypadku, czy efektem maltretowania. Wymaga to pogłębionej wiedzy, dodatkowych badań, a często także rozmów z dzieckiem.
Ślady, które powinny budzić niepokój:
- siniaki na ciele dziecka (szczególnie na plecach, ramionach i udach) na różnym etapie gojenia, duże otarcia naskórka,
- specyficzne ślady na skórze przypominające blizny po ospie, a będące pozostałościami po parzeniu dziecka papierosem,
- naderwane małżowiny uszne, tzw. uszy zapaśnika (zniekształcone małżowiny od uderzania dziecka w uszy),
- pozbawione włosów miejsca na głowie,
- złamania palców dłoni,
- wylewy krwawe do gałek ocznych,
- odparzenia na skórze wynikające z zaniedbań higienicznych,
- niezaopatrzone rany,
- ślady ugryzień przez człowieka, ślady duszenia, krępowania,
- oparzenia rękawiczkowo-skarpetkowe oraz zlokalizowane na pośladkach i w dolnej części pleców.
Objawy psychosomatyczne krzywdzenia:
U dzieci krzywdzonych mogą pojawić się objawy psychosomatyczne, np.: bóle brzucha, bóle głowy, omdlenia, duszności, egzemy, biegunki. Charakterystycznym symptomem występującym u dzieci krzywdzonych są tzw. bóle wędrujące, najbardziej podobne w opisie do bólów fantomowych, a często rozpoznawane jako hipochondria lub rodzaj manipulacji stosowanej przez dziecko w niekomfortowych dla niego sytuacjach. Można je interpretować jako efekt tego, że dziecko gromadzi w sobie ból, którego doznaje w trakcie maltretowania, a którego nie może ujawnić wobec oprawcy. A nawet, jeśli go ujawnia, to nie znajduje pociechy u najbliższych. Dolegliwości są przez dziecko realnie odczuwane, mają charakter falowy i mogą zmieniać umiejscowienie. Bóle wędrujące są specyficznym objawem krzywdzenia. Należy je odróżnić od bólów napięciowych związanych z wysokim poziomem lęku.
Wykorzystanie seksualne:
Dzieci mają duże trudności z ujawnieniem faktu wykorzystania seksualnego. Powodem jest: lęk, wstyd, konieczność przekroczenia tabu społecznego i religijnego. Dzieci podejmują jednak próby powiedzenia o tym komuś. Często robią to nie wprost, wycofują się, sprawdzają reakcję otoczenia, poszukują osoby zaufanej, która skupi na nich uwagę i przyjmie tę informację. Niektóre dzieci powierzają swoją tajemnicę pielęgniarce szkolnej czy szpitalnej. Gabinet wydaje się nieraz dzieciom miejscem bezpieczniejszym niż korytarz szkolny czy pokój pedagoga.
Objawami budzącymi niepokój mogą być:
- nadmierna koncentracja dziecka na tematach związanych z płciowością,
- domaganie się nietypowych pieszczot od osób dorosłych,
- nadmierna wstydliwość dotycząca ciała,
- lęk przed rozbieraniem u lekarza,
- lęk przed dotykiem,
- dotykanie innych osób w miejsca intymne,
- publiczne masturbowanie się,
- u młodszych dzieci: obsesyjne rysowanie postaci ludzkich z zaznaczonymi genitaliami.
Mechanizmy przystosowawcze
- Dziecko krzywdzone chroniąc się przed przemocą, często przybiera maskę „osoby niewidzialnej”, bo tylko wtedy może czuć się bezpieczne. Kontakt z innymi wydaje mu się ryzykowny, zagrażający, W przekonaniu krzywdzonego dziecka, inni ludzie sprawiają ból.
- Lęki i napięcia dziecko krzywdzone rozładowuje za pomocą samouszkodzeń. Dzieci bite i wykorzystywane seksualnie często są przekonane o swojej winie i karzą swoje ciało, gdyż czują się odpowiedzialne za agresję sprawcy.
- Postawa agresora. Dziecko zachowuje się tak, jakby chciało powiedzieć: „Nie dam się skrzywdzić, uprzedzę wasze złe zamiary, zaatakuję”. Bycie agresorem wydaje się bezpieczne, gdyż to on dyktuje warunki. Takie dziecko ma zwiększoną czujność na zagrożenie, redukuje lęk za pomocą agresji, ataku na potencjalnego wroga. Charakteryzuje się też nad reaktywnością na bodźce, nieufnością i trudnością w regulacji emocji.
- Dzieci krzywdzone na ogół mają niskie poczucie własnej wartości, są przepełnione poczuciem winy, gniewu, złości i lęku. Starając się ukryć swoją sytuację, raczej kłamią, że nic złego w ich życiu się nie dzieje niż obwiniają najbliższych. Sądzą, że nie zasługują na pomoc. Nie wierzą także w możliwość zmiany swojej sytuacji.
Przemoc wobec innych osób zależnych
Czynniki ryzyka przemocy wobec innych osób zależnych – starszych lub z niepełnosprawnościami:
- Zły stan zdrowia i funkcjonalne zaburzenia u osób starszych lub z niepełnosprawnościami.
- Zaburzenia funkcji poznawczych u osób starszych lub z niepełnosprawnościami.
- Zależność od używek ze strony opiekuna.
- Zależność osób starszych lub z niepełnosprawnościami od sprawcy przemocy.
- Wspólne zamieszkiwanie.
- Czynniki zewnętrzne wywołujące stres zarówno u opiekuna, jak i u osoby zależnej.
- Izolacja społeczna.
- Historia przemocy.
Zmiany modelu rodziny a ryzyko przemocy:
Stopniowy rozpad więzi społecznych przejawia się nie tylko w zaniku modelu rodziny wielopokoleniowej, ale także w izolacji rodziny od społeczności lokalnej, co sprzyja występowaniu przemocy w rodzinie. Ponadto w społeczeństwie polskim panuje przeświadczenie, że nie należy ingerować w prywatne (rodzinne) sprawy innych osób, co skutkuje obojętnością i bierną postawą wobec przemocy za zamkniętymi drzwiami.
Wykluczenie społeczne osób starszych lub z niepełnosprawnościami a ryzyko przemocy:
- Lekceważenie – uznawanie, iż opinie, wyznawane wartości i potrzeby osób starszych lub z niepełnosprawnościami są mniej ważne i mniej cenne.
- Nadopiekuńczość – skłonność do wyręczania osób starszych lub z niepełnosprawnościami w wykonywaniu niektórych czynności dnia codziennego.
- Protekcjonalność – skłonność do traktowania osób starszych lub z niepełnosprawnościami jako niezdolnych do funkcjonowania bez wsparcia.
- Zaniedbanie – pomijanie (świadome lub nieświadome) istotnych potrzeb psychosomatycznych, społecznych i materialnych osób starszych lub z niepełnosprawnościami.
- Izolacja społeczna – oddzielenie osób starszych lub z niepełnosprawnościami od reszty społeczeństwa.
Charakterystyka potrzeby osób starszych lub z niepełnosprawnościami doznających przemocy:
- zależność od kogokolwiek w realizacji codziennych potrzeb życiowych;
- zagubienie, zdezorientowanie;
- przejawianie obawy przed opiekunem;
- okazywanie agresji, gdy ktoś ją dotyka;
- okazywanie lęku, gdy ktoś wchodzi do pokoju;
- reakcja lękowa na oferowaną pomoc;
- odmowa rozmowy o sytuacji rodzinnej;
- robienie aluzji, że są problemy z opiekunem, ale nie podejmowanie konkretnej rozmowy na ten temat.
Przyczyny niezgłaszania przemocy:
- strach przed eskalacją przemocy, gdyby ofiara ujawniła dotychczasową przemoc;
- nadzieja, że stosunki w rodzinie poprawią się;
- brak zaufania do ośrodków zajmujących się problematyką przemocy;
- brak wiedzy o formach pomocy oferowanych przez ośrodki przeciwdziałające przemocy;
- strach i wstyd przed przyjaciółmi, znajomymi;
- brak zaufania do profesjonalistów;
- brak wsparcia;
- zależność od innych (w tym od sprawcy).
